Piše: Bojana Živković

Za Svetski dan voda 22. mart je proglašen u decembru 1992. godine od strane Ujedinjenih nacija kako bi se podigla svest ljudi o značaju voda u životnoj sredini, poljoprivredi, zdravstvu i privredi. Od 1993. godine ovaj dan se obeležava širom sveta različitim manifestacijama. Mi ćemo iskoristiti priliku da vas danas podsetimo ili naučimo osnovne stvari o zagađivanju prirodnih voda.

Prvu fazu u formiranju sastava prirodnih voda predstavlja interakcija sa atmosferom. Supstance koje dospevaju u vodu iz atmosfere su organske, mineralne i radioaktivne materije, kao i čestice prašine i čađi koje se nalaze u vazduhu. Drugom fazom formiranja sastava prirodnih voda smatra se interakcija atmosferskih padavina sa zemljišnim pokrivačem, pri čemu važna uloga pripada prisustvu biljnog pokrivača i njegovom karakteru.

Specifična sposobnost vode da rastvara veliki broj različitih materija uslovila je postojanje veoma širokog spektra različitih prirodnih voda koje se međusobno znatno razlikuju po svojim pokazateljima kvaliteta.

Svaka prirodna voda predstavlja višekomponentni dinamički sistem koji sadrži gasove, neorganske i organske materije u obliku pravih rastvora, u koloidnom ili suspendovanom obliku. Kažemo da je „dinamički sistem” jer se njen sastav neprestano menja. Tome doprinose različiti procesi oksidacije i redukcije, mešanje voda različitog porekla, taloženje soli koje su u njima rastvorene zbog promena temperature i pritiska, taloženje suspendovanih čestica zbog promene brzine proticanja, izmena jona između zemljišta i vode i različiti mikrobiološki procesi koji se odvijaju u prirodnim vodama.

Kvalitet prirodnih voda predstavlja relativan pojam koji se preciznije može odrediti tek kada je, pored vrednosti parametara kvaliteta sirove vode, poznata i njena buduća namena. Svi parametri kvaliteta voda, od kojih se u svakom konkretnom slučaju biraju oni koje je neophodno meriti, mogu se podeliti u četiri grupe: fizički, hemijski, biološki i radiološki.  Kvalitet prirodnih voda u velikoj meri zavisi i od vrste korišćenog izvorišta, njegovih specifičnosti i načina zahvatanja vode.

Zagađivanje vode indirektno je rezultat mnogih ljudskih aktivnosti u okviru poljoprivrede, industrije, izgradnje i urbanizacije. Indirektni izvori uključuju zagađujuće supstance atmosfere koje dospevaju u kišnicu i supstance koje dospevaju u vodu preko zemljišta i sistema podzemnih voda. Zagađujuće materije se iz vazduha talože pod uticajem sile zemljine teže ili se ispiraju atmosferskim padavinama. Atmosferske zagađujuće supstance takođe potiču od ljudske delatnosti kao što su emisija iz automobila i fabrika.

Kada pada kiša ili sneg, voda prikuplja zagađujuće supstance sa zemljine površine i odvodi ih u reke ili jezera. Upotreba zemljišta je ta koja određuje zagađujuće supstance koje dospevaju u vodu.  Tako su za poljoprivredu vezane zagađujuće materije kao što su: đubriva, pesticidi, životinjski otpad, ali i erozija zemljišta tamo gde se poljoprivreda i stočarstvo odvijaju na neodgovarajući način. U industrijskim oblastima zemljište može da sadrži sastojke nepravilno odloženog industrijskog otpada.

Urbanizacija može uzrokovati niz ekoloških problema. Izmena krajolika putem izgradnje uzrokuje ubrzanu eroziju zemljišta. Značajna količina zagađujućih supstanci u vode dospeva i spiranjem sa gradskih površina. Oticanje sa razvijenih područja uključuje parkirališta, krovove, ulice, prilazne puteve itd. Tako se, na primer, sa površine jednog američkog grada srednje veličine za vreme upotrebe benzina sa tetraetil olovom kroz kanalizacioni sistem u vode unosilo do 125 tona olova i do 15 tona žive godišnje. Osim ovih produkata sagorevanja, atmosferske padavine spiraju i benzopirene, kao i ogromne količine soli koje se u zimskom periodu koriste za posipanje saobraćajnica. Đubriva travnjaka, deterdženti od pranja kola i smeće, ulja, maziva i druge opasne hemikalije iz domaćinstva takođe se skupljaju sa kišnicom i odlaze u odvode, a preko njih direktno u vodotokove.

Tačkasti (direktni) izvori zagađivanja uključuju proizvodnju u fabrikama, rafinerijama i postrojenjima za tretman otpada iz kojih mogu dospeti tečnosti različitog kvaliteta direktno u urbane izvore vodosnabdevanja. Najveća količina zagađujućih materija u vodene ekosisteme unosi se otpadnim vodama različitog sastava. Danas je poznato više hiljada zagađujućih materija u  industrijskim otpadnim vodama, među kojima najčešće figuriraju deterdženti, rastvarači, cijanidi, teški metali, neorganske i organske kiseline, amonijak i druga jedinjenja azota, masti, soli, sredstva za beljenje, boje, pigmenti, fenolna jedinjenja, sredstva za štavljenje, sulfidi i dr. Veliki deo pomenutih jedinjenja je biocidan i toksičan.

Kvalitet vode može biti pogoršan različitim vrstama zagađujućih supstanci: hemijskim, biološkim i fizičkim. Hemijske zagađujuće supstance se mogu podeliti na postojane i nepostojane. Postojane zagađujuće supstance uključuju supstance koje se razlažu veoma sporo ili se uopšte ne razlažu i mogu ostati u vodenoj sredini desetinama godina. Ovde spadaju pesticidi, nafta i njeni derivati, polihlorovani bifenili, dioksini, policiklični aromatični ugljovodonici, radionuklidi, teški metali kao što su olovo, živa, kadmijum. Štete koje uzrokuju su ili nepopravljive ili se mogu popraviti samo posle decenija ili vekova.

Nepostojane zagađujuće materije uključuju otpatke iz domaćinstva, đubriva i neki industrijski otpad. Ova jedinjenja razlažu se hemijskim reakcijama ili dejstvom bakterija u jednostavne, nezagađujuće supstance kao što su ugljen-dioksid i azot. Međutim, ako je opterećenost zagađenjem visoka, ovaj proces može dovesti do opadanja nivoa kiseonika i eutrofizacije (koja je prepoznatljiva svima po zelenim naslagama na površini vode). Ovakvo oštećenje može biti popravljeno prirodnim regenerativnim procesima, ali i veštačkom aeracijom (primer za to je vodoskok na Adi Ciganliji).

Poseban izvor zagađenja voda su brodovi, koji su osim zbog sanitarnih otpadnih voda, značajni zagađivači i zbog havarija, posle kojih se u vodi mogu naći ogromne količine nafte i njenih derivata.

Zdravlje čoveka može biti dovedeno u pitanje bilo unošenjem vode koja nije zdrava, bilo preko poljoprivredne ili industrijske upotrebe, odnosno korišćenjem vode u rekreativne svrhe ili samom činjenicom da čovek živi u neposrednoj blizini zagađene vode. Mnoge zagađujuće supstancije koje se nalaze u industrijskim otpadnim vodama pored toksičnih osobina poseduju i sposobnost nagomilavanja u vodenim organizmima, što čini prvi korak njihovog uključivanja u lanac ishrane. Otpadne vode, posebno komunalne, opasne su i sa sanitarno-higijenske tačke gledišta, s obzirom na to da mogu da sadrže patogene mikroorganizme i jaja parazitskih crva.

Ako imate neometan pristup bezbednoj pijaćoj vodi, ako vaše naselje ima kanalizacioni sistem i ako je u vašoj blizini reka ili jezero minimum II klase kvaliteta prirodnih voda, vi ste onda srećan čovek u očima 2,1 milijarde ljudi koji to ni danas nemaju. Potrudite se da tu vrstu sreće naslede i vaši potomci!