Piše: Bojana Živković

Zemljište je dinamički sistem koji ima mnogo funkcija i pruža podršku celokupnom ekosistemu. Takođe, zemljište ima ključnu ulogu u osiguranju održivog razvoja, podjednako u komponenti zaštite životne sredine, socijalnoj i ekonomskoj komponenti.

Kako bi zemljište vršilo svoje mnogobrojne funkcije, neophodno je održati njegov kvalitet na onom nivou koji je u tom cilju potreban. Međutim, svedoci smo da je kvalitet zemljišta ugrožen mnogobrojnim uticajima, kako prirodnim, tako i uticajima čoveka, pa se može reći da su ciljevi održivog korišćenja zemljišta:

sprečavanje svakog daljeg gubitka zemljišta i održavanje njegovog kvaliteta prilikom korišćenja;
rekultivacija već degradiranog zemljišta;
odgovorno upravljanje zemljištem sa multidisciplinarnim pristupom.

Glavni procesi u vezi sa degradacijom i gubitkom zemljišta u celom svetu su sledeći:

gubitak i degradacija zemljišta zbog industrijskih, rudarskih i aktivnosti proizvodnje električne energije,
gubitak organskih materija u zemljištu,
acidifikacija (zakišeljavanje) i alkalizacija (salinizacija) zemljišta,
različiti vidovi zagađenja zemljišta (preterana upotreba agrohemijskih sredstava, teški metali, industrijsko zagađenje itd.)
erozija vodom i vetrom,
sabijanje poljoprivrednog zemljišta i stvaranje pokorice.

Svi ovi procesi veoma često su i međusobno isprepletani, tako da npr. acidifikacija zemljišta dovodi do gubitka organskih materija i tako dalje.

Razne prirodne pojave i procesi mogu negativno da se odraze na funkcionisanje ekosistema, pa i biosfere u celini. To znači da faktori sredine, biotički i abiotički mogu da budu poremećeni. Najčešći uzroci tome su razne elementarne nepogode: vulkanske erupcije, zemljotresi, poplave, oluje, požari, suše, neuobičajeno visoke ili niske temperature i slično.

Osnovni prirodni procesi degradacije zemljišta u Srbiji su: vodna erozija, erozija vetrom, gubitak organske materije, zbijenost kroz povećanje zapreminske težine i opadanja poroznosti zemljišta, salinizacija kroz akumulaciju rastvorljivih soli u zemljištu, klizišta čiji je uzrok kliženje na kosinama, odnosno umereno brza ili brza pomeranja masa zemljišta i stena.

Pojava i razvoj erozije predstavlja jedan od osnovnih uzroka degradacije zemljišta, odnosno pogoršanja njegovog kvaliteta. Procenjuje se da su erozije, različitog stepena razvoja, zastupljene na oko 80% poljoprivrednog zemljišta u Srbiji. Zemljište se u velikoj meri degradira aktiviranjem klizišta i odrona, zatim sipara, puzišta i tresišta. Procenjuje se da do 30% teritorije Srbije obuhvataju potencijalno nestabilna područja, dok je oko 10% teritorije zahvaćeno aktivnim klizištima.

Ipak najveći stepen degradacije životne sredine nastao je pod uticajem čovekovih aktivnosti. Klasifikacija uzroka može se izvršiti na sledeći način:

razne ljudske aktivnosti koje dovode do velikih i trajnih promena i degradacije životne sredine;
tehničko-tehnološki razvoj: industrijska i poljoprivredna proizvodnja i njihove aktivnosti;
demografski rast i sve veći zahtevi za zadovoljavanje osnovnih ljudskih potreba za sve veći broj stanovnika na planeti;
nedovoljno znanja o uzajamnim odnosima faktora sredine, kumulativnom i sinergetskom dejstvu zagađujućih materija;
nedovoljno razvijena ekološka svest i nedostatak etičkih normi;
potrošnja resursa;
stvaranje velikih količina otpadnih materijala;
nedostatak i nepoštovanje zakonske regulative;
loša organizovanost (ili potpuna neorganizovanost) u oblasti zaštite životne sredine.

Uprkos velikoj razuđenosti i kompleksnosti problematike zaštite zemljišnog prostora, mogu se izdvojiti nekoliko oblasti u okviru kojih se obavlja suštinska borba radi zaštite i očuvanja ukupnog ekosistema:
borba protiv erozije zemljišta;
rekultivacija zemljišta;
borba protiv zagađivanja zemljišta;
borba protiv acidifikacije i gubitaka hranidbenih vrednosti zemljišta;
borba protiv smanjivanja biološke aktivnosti u zemljištu;
borba protiv zbijanja zemljišta;
borba protiv alkalizacije zemljišta;
borba za obezbeđenje pristupačne vode biljci;
borba protiv opadanja sadržaja organske materije (humusa) u zemljištu;
borba protiv stvaranja zemljišne pokorice;
borba protiv prevlaživanja zemljišta;
borba za očuvanje kvaliteta zemljišne vode.

Sprovođenje strategije zaštite i održivog korišćenja poljoprivrednog zemljišta obezbediće se multisektorskim pristupom, uz puno uvažavanje lokalnih specifičnosti u resursnim, tehničko-tehnološkim i socioekonomskim uslovima razvoja poljoprivrede i sela, u funkcionalnoj međuzavisnosti s relevantnim faktorima okruženja, s osloncem na strateške ciljeve za održivi razvoj zemljišta prema Nacionalnoj strategiji održivog razvoja.

Ciljevi za održivi razvoj zemljišta prema Nacionalnoj strategiji održivog razvoja su:

usklađivanje zakonodavnih akata koji su u vezi s korišćenjem i zaštitom zemljišta sa zakonodavstvom EU;
sprečavanje daljeg gubitka zemljišta i očuvanje i poboljšanje njegovog kvaliteta, posebno industrijskim, rudarskim, energetskim, saobraćajnim i ostalim aktivnostima; zaštitu od degradacije i promene namene zemljišta, kao i uređenje poljoprivrednog zemljišta.

I za kraj ove „lekcije“ da se podsetimo i razmislimo koja je naša uloga u celoj priči:

‚‚Rasipanje i uništavanje naših prirodnih dobara, ogoljivanje i iscrpljivanje zemlje umesto povećanja njene iskoristivosti – to će već našoj deci znatno umanjiti mogućnosti napretka koji mi uživamo, a dužni smo im predati – veće i razvijenije.“

Teodor Ruzvelt