Grad kao ekosistem
Piše: Milica Ilić
Oduvek sam smatrala da je grad čista suprotnost prirode, kao jin i jang, da tamo gde je grad nema prirode i obrnuto. Međutim, mnogi naučnici izjavljuju suprotno i ulažu velike napore da to i potvrde: ima prirode u gradu i grad je deo prirode!
U prirodi svaki prostor ispunjen materijom i energijom u kome borave živa bića čini jedan ekosistem. Njega karakterišu odnosi ishrane odnosno, svaki ekosistem mora da ima proizvođače – biljke i druge autotrofne organizme koji će stvarati hranljive materije. Tu već nastaje prvi problem. U gradu postoje biljke, ali se one uglavnom ne koriste kao izvor hrane, niti ih ima dovoljno da bismo se svi prehranili. Tačnije, mi koristimo druge ekosisteme, bliske ili udaljene, za ovu potrebu. Dakle, da li je grad ekosistem ako je „heterotrofan“ ( nema sposobnost da sam proizvede hranu)? Ovo pitanje je upravo glavni uzrok dileme. Osim proizvođača, u ekosistemu moraju postajati potrošači (biljojedi i mesojedi) i razlagači (bakterije i gljive) kojih imamo sasvim dovoljno.
Druga karakteristika ekosistema je kruženje materije i proticanje energije. Sva materija u prirodi kruži između živih bića i neorganske materije tj. zemlje, vode i vazduha. Biljke koriste neorgansku materiju (u kojoj se nalaze ugljenik, sumpor, azot, kiseonik, vodonik, fosfor i mnogi drugi slabije zastupljeni elementi – mikroelementi) kako bi stvorile organsku materiju. Nastala organska jedinjenja se prenose duž lanca ishrane i kada biljke i životinje uginu bivaju razložena od strane razlagača do neorganske materije i opet se vraćaju u zemljište, vodu i vazduh. I tako u krug. Na svim ovim nivoima dolazi do proticanja energije. Biljke usvoje sunčevu energiju, pretvore je u hemijsku vezu, a posle se razgradnjom te veze oslobodi toplota.
Za opstanak ekosistema neophodna je samoregulacija i zasniva se upravo na odnosima ishrane. Biljaka uvek ima najviše, ali je njihova brojnost regulisana biljojedima, a njihova opet mesojedima. Mesojeda ima najmanje i ako se prenamnože dolazi do kompeticije za hranu i brojnost opada. Opet problem: u gradu ima najmanje biljaka i definitivno najviše mesojeda, ali je prevaziđen iskorišćavanjem drugih ekosistema. U studiji 29 velikih gradova Baltičke regije procenjeno je da gradovi za svoje održanje zahtevaju površinu 500 do 1000 puta veću od sopstvene!
Iz svega navedenog proizilazi da je grad jedan nezreo ekosistem zbog osobina kao što je prebrz rast, nepotpuno iskorišćavanje dostupnih resursa i previše otpada. Šta je potrebno da bi grad bio samoodrživ?
Biljke. Tačnije, drveće.
Iako mi to ne znamo, naučnici proučavaju gradove već prilično dugo. Neki od modela su Baltimor, Lester u Britaniji, Stokholm, Dolina sunca.
U slučaju Lestera vršeno je određivanje količine ugljenika koja je ugrađena u telo svih biljaka prisutnih na teritoriji grada. Posmatrano je sedam subsistema karakterističnih za svaki grad kao urbani ekosistem:
neasfaltirane površine oko puteva
parkovi
urbane šume (manje uređene od parkova i sa većom gustinom drveća npr. Zvazdarska šuma u Beogradu)
poljoprivredne i druge kultivisane površine
močvare
jezera (veštačka ili prirodna)
reke i potoci
Površine veličine do 25 m2 su grupisane u četiri kategorije prema preovlađujućem tipu vegetacije – travnate površine, žbunovite površine, površine u kojima dominira visoko žbunje i one u kojima dominira drveće (preko 5 m visine). Posebnim tehnikama, koje ja sad neću opisivati, određena je količina ugljenika u svim uzorcima. Dobijena vrednost iznosila je preko 230 000 tona na površini grada od 73 km2. 97% ugljenika se nalazilo u drveću, a u gradu je postojalo samo 919 stabala. Od ovog broja 40% činila su stabla samo četiri vrste! Pritom je samo 20 stabala viših od 20 m i oni su sadržali najviše ugljenika.
Zašto je ovo važno? Zato što biljke koriste ugljenik iz štetnih gasova staklene bašte u svoje telo i tako smanjuju zagađenje vazduha koje i jeste najveće u gradovima. Zato što gusta vegetacija filtrira vazduh od prašine, čađi, dima. Istraživanje iz 1993. ukazuje da 1 hektar mešovite šume ukloni 15 tona čestica iz vazduha tokom godine. Drveće stvara hlad i koristi toplotu za transpiraciju što smanjuje okolnu temperaturu, a pritom štiti od vetra. Na ovaj način vegetacija stvara toplotnu izolaciju i leti i zimi – eto uštede za grejanje i klima uređaje. Smanjuje buku i sprečava eroziju zemljišta. Koristi vodu iz zemljišta i oslobađa je u vidu vodene pare tako da filtrira i vodu, dok na betonskoj površini voda otiče do slivnika, meša se sa komunalnim vodama u kanalizaciji i biva nepotrebno zagađena. Zar sve ovo nije dovoljno? A neosporan je i uticaj zelenila na psihičko stanje ljudi. Pacijenti u sobama okrenutim ka parku se oporavljaju brže i imaju manju potrebu za lekovima protiv bolova.
Dakle, u gradu mora postojati što više drveća. Kako ovo postići, a da se grad što manje širi? Saditi na već postojeće travnate površine kao što su rekreativne površine, privatne bašte u kojima sve češće stavljamo veštačku travu ili betoniramo prilaze do garaže. Zašto svako od nas ne bi posadio jedno drvo u svom dvorištu ukoliko ga ima? Zašto ne postaviti što više cveća ili malih formi žbunova na terasu ukoliko živite u stanu? Zašto ne postaviti zelene krovove svuda ili obaviti celu kuću zelenilom?
Naravno, potrebne su još brojne druge promene: postavljanje solarih panela na što je više mogućih javnih površina (ili čak na samim uličnim svetiljkama), kontrola transporta, kontrola otpada i dr.
Živimo u gradu zato što nam je u gradu sve dostupno i mnogi se ne bi odrekli ovakvog načina života. Zato hajde da grad učinimo održivim ekosistemom, jer on to trenutno nije.
Mislite li da je Beograd dovoljno zelen?